อยํ ปนานิสํโส, อารญฺญิโก ภิกฺขุ อรญฺญสญฺญํ มนสิกโรนฺโต ภพฺโพ อลทฺธํ วา สมาธิํ ปฏิลทฺธุํ ลทฺธํ วา รกฺขิตุํ, สตฺถาปิสฺส อตฺตมโน โหติฯ ยถาห – ‘‘เตนาหํ, นาคิต, ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตมโน โหมิ อรญฺญวิหาเรนา’’ติ (อ. นิ. 6.42; 8.86)ฯ ปนฺตเสนาสนวาสิโน จสฺส อสปฺปายรูปาทโย จิตฺตํ น วิกฺขิปนฺติ, วิคตสนฺตาโส โหติ, ชีวิตนิกนฺติํ ชหติ, ปวิเวกสุขรสํ อสฺสาเทติ, ปํสุกูลิกาทิภาโวปิ จสฺส ปติรูโป โหตีติฯ

ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ, ปนฺตเสนาสเน รโต;

อาราธยนฺโต นาถสฺส, วนวาเสน มานสํฯ

เอโก อรญฺเญ นิวสํ, ยํ สุขํ ลภเต ยติ;

รสํ ตสฺส น วินฺทนฺติ, อปิ เทวา สอินฺทกาฯ

ปํสุกูลญฺจ เอโสว, กวจํ วิย ธารยํ;

อรญฺญสงฺคามคโต, อวเสสธุตายุโธฯ

สมตฺโถ นจิรสฺเสว, เชตุํ มารํ สวาหินิํ;

ตสฺมา อรญฺญวาสมฺหิ, รติํ กยิราถ ปณฺฑิโตติฯ

อยํ อารญฺญิกงฺเค สมาทานวิธานปฺปเภทเภทานิสํสวณฺณนาฯ

9. รุกฺขมูลิกงฺคกถา

[32] รุกฺขมูลิกงฺคมฺปิ ‘‘ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปามิ, รุกฺขมูลิกงฺคํ สมาทิยามี’’ติ อิเมสํ อญฺญตรวจเนน สมาทินฺนํ โหติฯ

เตน ปน รุกฺขมูลิเกน สีมนฺตริกรุกฺขํ, เจติยรุกฺขํ, นิยฺยาสรุกฺขํ, ผลรุกฺขํ, วคฺคุลิรุกฺขํ, สุสิรรุกฺขํ, วิหารมชฺเฌ ฐิตรุกฺขนฺติ อิเม รุกฺเข วิวชฺเชตฺวา วิหารปจฺจนฺเต ฐิตรุกฺโข คเหตพฺโพติ อิทมสฺส วิธานํฯ

ปเภทโต ปน อยมฺปิ ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺโฐ ยถารุจิตํ รุกฺขํ คเหตฺวา ปฏิชคฺคาเปตุํ น ลภติฯ ปาเทน ปณฺณสฏํ อปเนตฺวา วสิตพฺพํฯ มชฺฌิโม ตํ ฐานํ สมฺปตฺเตหิเยว ปฏิชคฺคาเปตุํ ลภติฯ

มุทุเกน อารามิกสมณุทฺเทเส ปกฺโกสิตฺวา โสธาเปตฺวา สมํ การาเปตฺวา วาลุกํ โอกิราเปตฺวา ปาการปริกฺเขปํ การาเปตฺวา ทฺวารํ โยชาเปตฺวา วสิตพฺพํฯ มหทิวเส ปน รุกฺขมูลิเกน ตตฺถ อนิสีทิตฺวา อญฺญตฺถ ปฏิจฺฉนฺเน ฐาเน นิสีทิตพฺพํฯ

อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ฉนฺเน วาสํ กปฺปิตกฺขเณ ธุตงฺคํ ภิชฺชติฯ ชานิตฺวา ฉนฺเน อรุณํ อุฏฺฐาปิตมตฺเตติ องฺคุตฺตรภาณกาฯ อยเมตฺถ เภโทฯ

อยํ ปนานิสํโส, รุกฺขมูลเสนาสนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาติ (มหาว. 128) วจนโต นิสฺสยานุรูปปฏิปตฺติสพฺภาโว, อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ ตานิ จ อนวชฺชานีติ (อ. นิ. 4.27; อิติวุ. 101) ภควตา สํวณฺณิตปจฺจยตา, อภิณฺหํ ตรุปณฺณวิการทสฺสเนน อนิจฺจสญฺญาสมุฏฺฐาปนตา, เสนาสนมจฺเฉรกมฺมารามตานํ อภาโว, เทวตาหิ สหวาสิตา, อปฺปิจฺฉตาทีนํ อนุโลมวุตฺติตาติฯ

วณฺณิโต พุทฺธเสฏฺเฐน, นิสฺสโยติ จ ภาสิโต;

นิวาโส ปวิวิตฺตสฺส, รุกฺขมูลสโม กุโตฯ

อาวาสมจฺเฉรหเร, เทวตา ปริปาลิเต;

ปวิวิตฺเต วสนฺโต หิ, รุกฺขมูลมฺหิ สุพฺพโตฯ

อภิรตฺตานิ นีลานิ, ปณฺฑูนิ ปติตานิ จ;

ปสฺสนฺโต ตรุปณฺณานิ, นิจฺจสญฺญํ ปนูทติฯ

ตสฺมา หิ พุทฺธทายชฺชํ, ภาวนาภิรตาลยํ;

วิวิตฺตํ นาติมญฺเญยฺย, รุกฺขมูลํ วิจกฺขโณติฯ

อยํ รุกฺขมูลิกงฺเค สมาทานวิธานปฺปเภทเภทานิสํสวณฺณนาฯ

10. อพฺโภกาสิกงฺคกถา

[33] อพฺโภกาสิกงฺคมฺปิ ‘‘ฉนฺนญฺจ รุกฺขมูลญฺจ ปฏิกฺขิปามิ, อพฺโภกาสิกงฺคํ สมาทิยามี’’ติ อิเมสํ อญฺญตรวจเนน สมาทินฺนํ โหติฯ

ตสฺส ปน อพฺโภกาสิกสฺส ธมฺมสฺสวนาย วา อุโปสถตฺถาย วา อุโปสถาคารํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปวิฏฺฐสฺส เทโว วสฺสติ, เทเว วสฺสมาเน อนิกฺขมิตฺวา วสฺสูปรเม นิกฺขมิตพฺพํฯ โภชนสาลํ วา อคฺคิสาลํ วา ปวิสิตฺวา วตฺตํ กาตุํ, โภชนสาลาย เถเร ภิกฺขู ภตฺเตน อาปุจฺฉิตุํ, อุทฺทิสนฺเตน วา อุทฺทิสาเปนฺเตน วา ฉนฺนํ ปวิสิตุํ, พหิ ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ มญฺจปีฐาทีนิ อนฺโต ปเวเสตุญฺจ วฏฺฏติฯ